صنعت فرش یکی از پررونق ترین و بارزش ترین کالاهای غیر نفتی در ایران است. به غیر قالی کاشان که در جهان دارای محبوبیت ویژه ای هست، در دیگر مناطق ایران نیز این هنر زیبا و جذاب رواج دارد. در استان خراسان به علت وجود مراتع و پرورش عمده دام صنعت بافندگی و قالی بافی در این خطه از ایران رواج زیادی دارد. خراسان به علت داشتن پشم های مرغوب و نرم و لطیف، همچنین وجود نقاشان زبردست و چیره دست مینیاتور شهر هرات قالی هایی با طرح ها و نقش هایی بی نظیری را عرضه می کند که از نظر کیفیت زبانزد خاص و عام است. در این مقاله ویژگی های فرش استان خراسان بررسی می شود، خالی از لطف نیست تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
تاریخچه فرش استان خراسان
بعد از دوره صفوییه فرش خراسان با فراز و نشیب های زیادی همراه بوده و در آخرین فرود خود در سلسه قاجاریه مواجه بود، بعد از آن فرش این استان پله های ترقی و رونق را یکی پس از دیگری پیمود.
اولین کسانی که باعث رونق فرش خراسان شدند بازرگانان تبریزی بودند که با تاسیس کارگاه های قالی بافی رونق این فرش را در این منطقه بیشتر از قبل رواج دادند.سپس عده ای از بافندگان آذربایجانی به این منطقه کوچ کردند و شروع به تعلیم و بافت فرش نمودند، این موضوع موجب شد تا بیشتر طرح ها و حتی گره های فرش خراسان شبیه به بافت آذربایجان باشد. علاقه مردم خراسان و داشتن پیشینه مذهبی قوی موجب بافت فرش هایی با طرح های مذهبی شد، قدیمی ترین فرشی که در آستان قدس نگهداری می شود دارای طرح های اسلیمی دوران صفوییه بوده و اندازه آن بیش از 34 متر است. در این فرش ساقه گل، برگ ها و نگاره های مارپیچ و تعدادی از گل های گلابتون با نقره بافته شده، رنگ زمینه این فرش قرمز لاکی و حاشیه آن آبی رنگ می باشد و حدود 160 سال پیش بافته شده واین موضوع موجب شده تا قدمت فرش بافی در مشهد را به 160 سال پیش ربط دهند.
اهمیت فرش استان خراسان و بومی سازی نقش فرش ایرانی
بومی سازی یکی از پدیده های مثبت در صنعت فرش سازی محسوب می شود، چون هر شهر و منطقه ای بسته به عوامل متعددی طرح و حتی گره مخصوص به خود را دارد. ناگفته نماند گران ترین و ارزشمندترین قالی های بافته شده مربوط به مناطق سبزوار، نیشابور، مشهد و کاشمر می باشد و اولین شهر ها در بافت فرش می باشند.
برای آشنایی با اهمیت بیشتر بومی سازی مثالی برای شما بیان می کنیم، رنگبندی قالی در اقوام مختلف تفاوت های زیادی دارد، به عنوان مثال تعداد رنگ در بین قوم های بلوچ، ترکمن و کرد بین 5 تا 7 رنگ است ولی در قالی های عشایری رنگ زیادی وجود ندارد، اما در قالی های شهری مانند بیرجند و مشهد تعداد رنگ ها بین 20 الی 25 رنگ می باشد که چیدمان رنگ زیبایی آن را صد چندان جلوه می دهد.
اما این موضوع موجب نمی شود تا شهر های دیگر قادر به بافت تابلو فرش های زیبا و گرانقیمت نباشند، در شهر های قم، قوچان، جام و... در سبک عشایری توانسته شغل قالی بافی را رواج دهد و دست بافته های خود را در ایران و جهان به مردم و طرفداران فرش معرفی و عرضه کنند.
طرح های رایج فرش در استان خراسان
در ادامه این مطلب قصد داریم به معرفی طرح های رایج فرش در استان خراسان بپردازیم، این طرح ها عبارتند از؛
قالی های زیبایی که در استان خراسان در اواخر قرن هجده و نوزده میلادی بافته شده طرح های زیادی وجود دارد، اما زیباترین و منحصر به فرد ترین طرح نقش مرکزی است. نقش مرکزی یعنی موثرترین و مهم ترین عنصر تزیینی در مرکز قالی جمع شده و زمینه قالی خالی و بدون هیچ طرحی و با رنگ متضاد بافته می شده. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم قالی های دیگری بافته شد که طرح های هماهنگ همه سطح زمینه را می پوشاند، همچنین عریض ترین حاشیه در قالی های مشرق زمین متعلق به قالی های خراسان است.
قدیمی ترین قالی های خراسان در مرکز خود یک یا چند ترنج چند قسمتی دارند که دارای اشکال متعددی می باشد. این ترنج ها دارای طرح های لوحی و به شکل سپر و یا به شکل لوزی هستند. معمولا در این قالی پرده هایی به چشم می خورد که برای ما حاشیه های قدیمی را تداعی می کند با این تفاوت در قالی های قدیمی صفحات منقوش در قالی قدیمی دربرگیرنده غزلیات، اشعار،کتیبه و خطوط و اشعاری در مورد مدح و شان قالی بیان شده، اما در قالی های جدید پرده بیشتر جنبه تزیینی دارد.
در قالی خراسان گلدان ها از سمت پایین به بالا بافته شده و در چهار طرف زمینه فرش چهار لچک وجود دارد که آن ها نیز دارای تقسیمات متعددی می باشد.
بخشی از زمینه که به واسطه کتیبه و گلدان های گل اشغال شده خالی و فقط با چند برگ الوان که در کنار ترنج هاست تزیین شده است.
حاشیه قالی دارای طراز هایی به خطوط سینوسی شکل بوده که در پیچ و خم یک گل کوچک پنج پر قرار دارد. که به نام طراز خراسان معروف است. در قالی خراسان حاشیه دارای طرح ثابتی نیست و شامل یک نقش هراتی، چند نوع بته طرح کشمیر و یا برگ است.
بعضی از قالی های خراسان دارای طرح شکارگاه هستند و در زمینه آن صحنه هایی از شکار مشاهده می شود. در این صحنه ها سوژه های در حال حرکت، پرنده های در حال پرواز، حیوانات در حال دویدن و یا حیوانات کشته شده در زمینه ساده فرش مشاهده می شود
نقش ترنج مرکزی و تصاویر انسان و حیوان در قالی های خراسانی یکی از طرح های رایج می باشد که همراه با توسعه مداوم و تحولات فرش درحال فراموش شدن است. در فرش های جدید نقوش مرکزی به ندرت حفظ می شود و طراحان ترجیح می دهند که طرح های محدوتر و در تمام زمینه فرش تکرار شود. در قالی خراسان طرح بته متداول و معمول است و نقش مینا خانی به ندرت در این قالی ها دیده می شود.
قالی های خراسانی دارای عرض حاشیه 1متری هستند که بسیار زیبا و پر از نقش و نگار می باشد. البته نقش طراز خراسان در قاب های ثانویه این حاشیه به خوبی خودنمایی می کند. در بعضی از قالی های قدیمی خراسان به گونه هایی از طراز برخورد می کنیم که از سه خط سینوسی عریض تشکیل شده که همدیگر را قطع می کنند.