تحول فرش طرح ماهی :
یکی از فراگیرترین و مهمترین طرح ها در قالی ایرانی طرح ماهی است.که در بیشتر مناطق ایران که قالی بافی انجام می شود ، مرسوم است.و این طرح یکی از طرح هایی است که درجهان مورد استقبال زیادی واقع شده و طرفداران خاص خود را دارد. از طرح ماهی در شهر های مرکزی، آذربایجان شرقی،خراسان جنوبی و همدان و... در قالی ها به عنوان درهم استفاده می شود، در این مقاله قصد داریم در مورد تحول فرش طرح ماهی در ایران نکات جالبی را بیان کنیم، خالی از لطف نیست تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
تاریخچه طرح ماهی در نقشه قالی:
پیشرفت بشر تا جایی رسید که از طرح هایی که روی دیوار نگارهای غار ها بود روی زیر انداز خود استفاده کرد البته با ظرافت بیشتری، از مهمترین دسته طرح هایی که در ایران مرسوم است طرح هراتی است.که به نام جدید ماهی شناخته می شود.این طرح ابتدا در زمان تیموریان و در هرات رواج داشته و به اصطلاح یکی از طرح های شاهانه در فرش و معماری استفاده می شده است. اساس این طرح از دو ماهی و گل گرد به وجود آمده است.اما در دوره اسلامی مخصوصا در اقوام اهل تسنن طرح ماهی و امثال آن از بین رفته است، تا از مشاهده طرح و گل در نماز و سجده جلوگیری کنند، در حقیقت گردی وسط طرح چهره انسان بوده که تبدیل به یک گل گرد شده است.در طرح های هراتی دو ماهی را در دو طرف یک ظرف مشاهده می کنید که بیشتر این طرح ها از آیین میترا گرفته شده است.که بنیاد اصلی طرح هراتی شده است.طرح ماهی در دوران تیموریان با انواع نقش های اسلیمی، گل، برگ، غنچه، برگ باد بزنی نیلوفر آبی (شاه عباسی ) و... ترکیب شده است.که در دوران صفویان این طرح ها بیشتر به چشم می خورد.که بیشتر در حاشیه فرش به وفور دیده می شود و در زمینه فرش کم مشاهده می شود.در فرش ایران در قسمت حاشیه فرش دو برگ مشاهده می شود که تصویری از جام شراب است، اما نمادی از دو ماهی یا دو دلفین است.
نقش ماهی درهم در فرش مناطق مختلف :
بعد از اسلام تبدیل نقش های ماهی به گل و برگ انجام شد، از این زمان به بعد بافندگان فرش از بافت تصاویر حیوانات در فرش امتناع می کردند، اما در طرح های هراتی که در هند بیشترین نفوذ را داشت تاک انگور پیچکی و گل است که بیشتر در اطراف گل های شاه عباسی دیده می شود.در این طرح ها نیز نقش ماهی دیده می شود ک به صورت برگ نخل است که نوک برگ به یک طرف متمایل و برگ تا شده است.طرح ماهی دارای انواع مختلفی است که می توان به طرح های سگ ماهی، ماهی درهم، ریزه ماهی، ماهی سنه، ماهی زنبوری،ماهی فراهان، ماهی هرات اشاره کرد.
طرح هراتی :
یکی از طرح های عمومی که در بیشترین مراکز بافت قالی ایران بافته می شود و به طرح ماهی مشهور است طرح هراتی است.این طرح در اشکال چند ضلعی که در اطراف آن گل یا ماهی های ریز بافته می شود، در شهر های همدان،سنندج ،طرح هراتی معروف به طرح زنبوری است و در شهرهای قاین، یزد، بیجار،مشهد و قبایل فرهان و چادر نشینان فارس و بلوچ این طرح بسیار رواج دارد.در غرب ایران طرح های هراتی با نگاره های اصلی گل الماسی در 4 طرف آن برگ یا ماهی بافته می شود.اما در شرق ایران این طرح به شکل لوزی یا تصویری از حوض بافته می شود که در اطراف آن برگ قرار گرفته است.معمولا حاشیه اطراف فرش های طرح های هراتی شبیه به لاک پشت است که در آذربایجان به طرح سماور معروف است. و در حاشیه ها بوته ها نیز طرح بوته ماهی است. در یکی از طرح های باستانی مشاهده می شود که همواره طرح های هراتی با حاشیه لاک پشت همراه است. اما در نواحی مرکزی که آشنایی با این حیوان آبزی نداشته اند، ممکن است شکل اصلی لاک پشت را در طرح ها مشاهده نکنید و به طرح سماوری معروف است که بسیار شبیه به لاک پشت است.
در جنوب بیرجندبافندگان فرش های دستبافت با استفاده از ابریشم سفید یا فیروزه ای در پیرامون نقش به فرش های خود حالت برجسته میدهند و طرح های ماهی درهم را در فرش های خود ایجاد می کنند تا فرش از یکنواختی و سادگی بیرون بیاید.در بیرجند بافندگان فرش های خود را مزین به ترنج مدور و شانزده گوشه ای کرده تا فرش های این منطقه از یکنواختی و تکرار نقش ماهی بیرون می آید.
تغییر ابعاد ماهی از غرب به شرق ایران :
طبق تحقیقات انجام شده ابعاد و اندازه طرح ماهی از شرق به غرب به ترتیب بزرگ و کوچک شده است.به گونه ای که بزرگ ترین طرح ماهی ار در شرق ایران و در منطقه قاین، تربت جام و تربت حیدریه می باشد و کوچک ترین طرح را می توان در غرب و مرکز ایران یعنی کردستان می توان مشاهده کرد.البته نمونه های منحصر به فرد و خاص تا همین چند سال گذشته در اراک نیز بافته می شود و البته این طرح روبه فراموشی می رود و بیشتر به نام طرح مرغ و ماهی شناخته می شود.در این طرح به جای ماهی دو مرغ دیه می شود که در اطراف یک حوض در حال حرکت هستند. که پیشینه آن به دوره تاجی تیگران یکی از پادشاهان ارمنستان در سال های 89 الی 89 میلادی می باشد که نقش دو پرنده بود و روی سکه ها ضرب می شد.
نمادهای به کاربرده شده در طرح ماهی :
در طرح ماهی نمادهای مانند لوزی به کار می رود که نمادی از باروری جنس ماده و ماهی نر نمادی از باروری جنس نر است که نشانه حیات و زندگی و فراوانی و تازگی می باشد، در طرح ماهی لوزی نمادی از زمین و ماهی نمادی از ماه است که گذشت فصل ها را نشان می دهد.
در حاشیه و متن فرش نشانه حیات و آبادانی، حاصلخیزی و باروی را نشان می دهدو تکرار این طرح ها نشان دهنده خواستار دوام نسل می باشد. البته شکل ماهی در طرح بسیار جالب است و به صورت شکل هندسی که روی چند باله یا گل وجود دارد. در هر منطقه با توجه به رجشمار اکثر طرح های هندسی است و ابعاد ماهی درشت می باشد.در بعضی از بافت ها طرح ریزه ماهی به صورت واگیره مشاهده می شود، که این طرح در متن و ترنج با هم تفاوت زیادی دارد.و در لچک فرم خاصی ایجاد شده است.و فضا بندی و فرم دهی توسط فرم های هندسی انجام می شود و در بعضی از طرح ها گل ها به صورت ضربدری و در راستای افقی و عمودی مشاهده می شود. که در اثر تکرار به صورت یک لوزی دیده می شود که می توان بیان کرد که ماهی ها در اطراف لوزی به صورت دو به دو و به دور یک گل در حرکت هستند به گونه ای که در اطراف هر لوزی حدود چهار ماهی مشاهده می شود. به گونه ای که در اطراف گل مرکزی گل های کوچکتری دیده می شود.
گفتار پایانی :
دوستان و همراهان عزیز دراین مقاله در مورد تحول فرش طرح ماهی در فرش دستبافت ایران نکاتی بیان شد، تا شما با تاریخچه این طرح و انواع آن آشنا شوید، امیدوارم این مطالب برای شما مفید و سازنده باشد.