وقتی به یک فرش نگاه می کنید جدای از طرح خاص و زیبای آن و قلم طراحان جذب رنگ و لعاب فرش می شوید. همه ما می دانیم هر طرحی بسیار هم زیبا باشد بدون رنگ هیچ جذابیتی ندارد و این موضوع در صنایع نساجی به خوبی حس می شود. صنعت رنگ در فرش و قالی از گذشته تا به امروز رواج داشته، گذشتگان با کمک مواد مختلف موجود در طبیعت از گیاهان و حیوانات برای رنگ کردن الیاف قالی استفاده می کردند. بشر اولیه از ابتدایی ترین رنگ ها یعنی زرد، قرمز و سیاه استفاده می کرد که هر سه در طبیعت وجود داشت، خاک زرد و سرخ به عنوان رنگ های زرد و قرمز و زغال به عنوان رنگ سیاه به راحتی در طبیعت وجود داشت. در این مقاله قصد داریم موضوع آشنایی با رنگرزی گیاهی و حیوانی در صنعت فرش را مورد بررسی قرار دهیم.
تاریخچه رنگرزی در ایران
در ایران صنعت رنگرزی قدمتی چند هزار ساله دارد، منسوجات و نقاشی هایی به دست آمده از گذشته، گواهی بر این ادعاست. در دوران هخامنشیان و ساسانیان ایرانیان مهارت خاصی در رنگرزی فرش و منسوجات داشتند و این هنر در دوران صفوییه به اوج خود رسید. رنگرزی در دوره صفوییه بسیار شاد و تنوع بالایی داشته است
بعضی از مینیاتورها و قالی های دوره صفوییه در زمینه های سبز و حتی زرد تولید شده که نشان دهنده وجود رنگ بندی در دوران صفوییه بوده است. در زمان صفوییه رنگ زرد مورد پسند اکثر جامعه بوده که امروزه استقبال چندانی از این رنگ خاص و جذاب نمی شود و بیشتر رنگ های تیره رواج پیدا کرده است.
ارتباط بین اقلیم های گیاهی و هنر رنگرزی در ایران
پوشش و اقلیم ایران به گونه ای ست که دسترسی به رنگ های شاد و روشن ساده تر از رنگ های تیره است. در ایران فقط در خوزستان و سیستان بلوچستان رنگ نیل کاشته می شود که رنگی تیره دارد و رنگ های قهوه ای تیره و سیاه نیز در این شهر یافت می شود. معمولا این رنگ ها از رنگ های گیاهی پوساننده پسته و گردو تهیه می شود که چندان در قالی ایران کاربرد ندارد، مگر در قالی هایی که تمام رنگ های آن گیاهی باشد. در فرش های مرغوب از رنگ حنا به عنوان رنگ تیره و روشن استفاده می شود.
قسمت رنگ دار در گیاهان مختلف
در گیاهان متفاوت قسمت رنگدانه مختلف است و طبق اقلیم هر منطقه قسمت رنگدانه در دسته ای جداگانه قرار دارد که عبارتند از؛
ریشه گیاه مانند: روناس
گل مانند: زعفران، گندل و اسپرک
برگ مانند: نیل و توت
پوست میوه مانند: پیاز و انار
پوست ساقه مانند: بلوط
تمام قسمت های گیاه مانند: سماق (خصوصا میوه) و گزنه به غیر از ریشه آن
معرفی روناس به عنوان یکی از گیاهان رنگی در صنعت فرش کاشان
زادگاه اولیه روناس خاورمیانه است اما در گذشته در بیشتر کشورهای جهان کشت می شده و در ایران در شهر هایی با هوای گرم و شنزار مانند یزد و اصفهان رشد می کند. در شرایط مستعد ریشه این گیاه تا 2 متر در عمق زمین رشد می کند. ریشه روناس قطور و ماده زرد رنگی از آن تولید می شود، اگر ریشه تازه باشد طعمی شیرین و اگر قدیمی باشد طعمی تلخ و قابض دارد.
رابطه ریشه کهنه و جدید و رنگ روناس
روناس گونه های مختلفی دارد و از نظر رنگ و جنس تفاوت های زیادی با هم دارند. در گذشته ریشه روناس را 4 تا 5 سال زیر خاک نگهداری می کردند، هر چه ریشه بیشتر زیر خاک باشد کیفیت رنگ بیشتر و عالی تر است، اما متاسفانه امروزه ریشه های جوان و یکساله را به فروش می رسانند که در کیفیت رنگ تاثیر مستقیمی دارد. ناگفته نماند روناس مناطق گرمسیری مرغوب تر از مناطق سردسیری است.
ساختار ریشه روناس
روناس به طور طبیعی از سه قسمت تشکیل شده که عبارتند از؛
رنگ قرمز که در میانه ریشه، مغز باریکی از این رنگ وجود دارد.
قسمت روی مغز که کمی ضخیم تر بوده و رنگ آن زرد مایل به قهوه ای بوده و مواد رنگی بیشتر در این قسمت موجود است.
پوست روناس که به صورت لایه نازکی روی ریشه قرار گرفته و رنگی قرمز مایل به قهوه ای دارد.
انواع روناس و رنگ های گیاهی در ایران
ایران محل کشت روناس در خاورمیانه می باشد و البته روناس ایران دارای کیفیت و مرغوبیت بالایی است. بیشتر روناس ایران صادر می شود، اما انواع روناس ایران عبارتند از؛
روناس روبیا الگانیا : این گونه بیشتر در شمال ایران یافت می شود.
روبیا پربگرینا: که در فلات مرکزی ایران و شهر های اصفهان و یزد کاشت و برداشت می شود.
نیل
یکی از کهن ترین و بهترین گیاهان در کل جهان، گیاه نیل است که در آب رنگ آبی تولید می کند. در قرن ها و سال های گذشته از برگ وسمه به علت ارزان بودن آن به جای نیل ستفاده می شد. البته رنگ آبی وسمه در مقایسه با رنگ آبی نیل بسیار ضعیف است. نیل بیشتر در مناطق گرمسیری مانند خوزستان و سیستان بلوچستان می روید. برای استخراج رنگ نیل این گیاه را جوشانده و سپس تحت فشار گذاشته، ماده رنگی به دست آمده در تماس با اکسیژن ابتدا به رنگ سبز و سپس آبی تغییر رنگ می دهد. گیاه نیل عمر دو ساله دارد و ارتفاعی به اندازه 1 متر برگ های این گیاه شبیه به برگ درخت اقاقیا است. به ماده رنگی موجود در برگ گیاه نیل ایندیگو لقب داده اند.
نیل با کیفیت باید سبک و دارای رنگی شفاف و درخشان باشد، همچنین وجود سوراخ های زیادی در سطح برگ ها نشان از کیفیت و مرغوبیت نیل است. زمانی که نیل خیس شود حالت چسبندگی دارد و زمانی که سوزانده می شود خاکستر کمی بر جای گذاشته و وقتی که در محلول قلیایی حل می شود خمیر تمیزی ایجاد می کند.
اسپرک
یکی از گیاهانی که در صنعت رنگرزی استفاده می شود و حساسیت بیشتری نسبت به دیگر گیاهان دارد، اسپرک است. عمر این گیاه حساس 2 سال بوده و ارتفاع آن بین 1 تا 5/1 متر می باشد. در اروپا و آسیا اسپرک در پهنه شنزار ها به صورت پرورشی و خودرو یافت می شود. البته گونه پرورشی به علت داشتن رنگدانه های بیشتر از گونه خودرو مرغوب تر است. بعد از رسیدن و رشد اسپرک، گیاه را از خاک در آورده و خشک می کنند، در صورتی که این گیاه در آفتاب خشک شود رنگ زرد و اگر در سایه خشک شود رنگ زرد مایل به سبز خواهد داشت. رنگ های به دست آمده از اسپرک دارای کیفیت و ماندگاری بالایی هستند.