فرش یکی از زیباترین و کهن ترین محصولات ایران در جهان شناخته شده است. کمتر فردی را سراغ دارید که ایران را با نام فرش کاشان و قالی های زیبا و رنگی اش نشناسد. فرش ایران از گذشته تا به امروز دستخوش تغییرات زیادی از نظر طرح و رنگ شده و می توان فرش ایران را در دوره های مختلف به رنگ ها و اشکال مختلف مشاهده کرد. اولین قالی جهان در پازریک بافته شد و به مرور این هر زیبا دستخوش تغییراتی شد. اوج شهرت و زیبایی طرح و رنگ قالی ایران در دوران صفوییان است، پادشاهان صفوی به علت علاقه زیادی که به این هنر داشتند، طرح های خاصی را طراحی و دستور بافت آن را صادر می کردند. در این زمان فرش ایران مورد توجه پادشاهان و شاهان کشورهای دیگر از جمله اروپاییان قرار گرفت. اما آیا قبل و بعد از صفوییان این هنر رو به زوال رفت یا اوج گرفت؟ در این مقاله قصد داریم تاریخ فرش زیبا ایرانی و فرشبافی دوران سلجوقیان را مورد بررسی قرار دهیم.
تاریخ فرش در دوران سلجوقیان در سال های 429 تا 591 هجری قمری
در مورد صنعت فرشبافی در دوران سلجوقیان کمتر مطلبی به نگارش در آمده تا سندی بر وجود هنر فرشبافی در این دوره باشد، اما طبق اسناد به دست آمده توسط پژوهشگران فرش ایران در این دوران نیز دارای شهرت و رواج بوده است.
مدتی پیش در آسیای صغیر هشت قطعه فرش از دوران سلجوقیان کشف شد که با تحقیقات به عمل آمده مشخص شد این فرش ها متعلق به قرن هشتم هجری است. دانشمندان ترک قبل از کشف این هشت قطعه فرش ادعا داشتند که سنت قالی بافی ایران، در زمان سلجوقیان در حال نابودی بوده است، اما با وجود این هشت قطعه تمام ادعاهای آنان رد شد و ثابت شد که تمام فرش های کشف شده در ترکیه نیز متعلق به ایران بوده و در دوران سلجوقیان نیز هنر و صنعت قالی بافی در ایران رواج داشته است.
مشخصات قالی های دوران سلجوقیان
طبق تحقیقات انجام شده فرش های دوران سلجوقی از نظر صوری، فنی و نقش کاملا مطابق با طرح های و نقش های ایرانی بوده و تنها مشخصه این فرش ها داشتن گره ترکی می باشد. نوع گره موجب شده بود تا عده ای ادعا کنند که گره ترکی یعنی ربط فرش به کشور ترکیه اما کارشناسان صنعت فرش ثابت کردند که این گره ربطی به ترکان ندارد و بعضی از ترکان در سرزمین مادری خود گره فارس می بافند. گره ترکی در مهاجرانی که به نقاط غربی ایران مهاجرت کرده و یا گره را از اهالی غربی ایران فرا گرفته اند به وفور مشاهده می شود. گره ترکی از نشانه های اصلی و فنی قالی بافان شمال غرب ایران است. به طوری که در سرتاسر نقاط شمالی ایران از اران در قفقاز در آسیای صغیر و غرب ایران گره ترکی جزء جدا نشدنی بافت قالی محسوب می شود. وسعت بافت گره ترکی در شهرهای قدیمی سنندج و حتی کردهایی که به عراق مهاجرت کرده اند به خوبی قابل مشاهده است. پس نتیجه می گیریم این گره مختص ترکان است در غیر این صورت باید در مناطق شمال شرقی ایران نیز این گره را در بافت قالی داشته باشیم که این طور نیست.
طبق تحقیقات و بررسی های انجام شده سلجوقیان گرایش زیادی به زبان فارسی داشته و این اهمیت از زمان خواجه نظام الملک به بعد بیشتر شد. این علاقه پادشاهان سلجوقی تا آخرین شاهان این سلسه وجود داشت و بیشتر آنها به فارسی شعر می گفتند. پادشاهان سلاجقه روم علاقه خاصی به ایران داشته و حتی زبان دربار و وزیران خویش را از ایرانیان برگزیدند. گواه این مدعا برگزیدن نام های شاهان و اساطیر ایرانی قبل از اسلام است. نام های مانند کیقباد، کیخسرو، کیکاووس و...
بعد از سلطه خلفای عرب بر ایران یکی از قبایل ترک نشین، به نام سلجوق به ایران حمله و ایران را فتح کردند، از لحاظ تاریخی سلطه سلجوقیان به ایران و قدمت فرش دارای اهمیت زیادی است. زنان سلجوقی تبحر و مهارت خاصی در بافت فرش با گره ترکی داشتند. مدت زیادی استان های آذربایجان و همدان تحت سلطه سلجوقیان بود و در این مدت از این گره برای بافت فرش استفاده می شد. سلجوقیان تاثیر زیادی بر صنایع دستی و هنر دستی ایران داشتند. در فرش های دوران سلجوقیان موتیف های ترکمنی و شرق دور در آمیخته شده و در قرن دوازدهم اولین فرش سلجوقی از ترکیه به شهر ونیز ایتالیا وارد شد، در حقیقت این فرش دارای طرح و نقش گول ترکمنی بود.
در زمان سلاجقه روم، در آسیای صغیر فرهنگ و هنر ایرانی شدت بیشتری گرفت و پایه ای برای حاکمان عثمانی شود. تا جایی که حتی کاخ های خود را با تصاویر شاهنامه می آراستند و زبان فارسی تا قرن هشتم هجری، جزء زبان های مرسوم و متداول آسیای صغیر بود. در این جا این سوال مطرح می شود که پادشاهان سلجوقی که حتی نام فرزندان خود را از اساطیر ایران انتخاب می کردند، چگونه امکان دارد از قالی ترک استفاده کنند؟ اگر سلجوقیان نخستین ترکانی بودند که جزء اولین افرادی بودند که بر آسیای صغیر مسلط شدند پس هنر قالی بافی را از کجا آموختند؟ و اگر سلجوقیان اصیل در ایران زندگی می کردند، چرا قالی سلجوقی ندارند و یا یک نوشته تاریخی از قالی سلجوقی وجود ندارد؟ این درحالیست که سلسه سلاجقه روم آن هم در ایران که به عنوان وطن دومشان محسوب می شد، قالی سلجوقی داشتند. حقیقت اینست که قالی ها نه تنها سلجوقی نیستند بلکه اصلا ترک هم نیستند!!
حقیقت غیر قابل انکار این است که در آن روزگار، در تمام نقاط ایران از جمله قفقاز قالی ایرانی بافته می شده و این نکته مهم مورد غفلت تاریخ نگاران قرار گرفته است. بیشتر ساکنان قدیم آسیای صغیر در زمان سلجوقیان روم، ترک نبوده و در مناطق ارمنیان، رومیان، یونانیان دیگر ملیت ها مشغول به قالی بافی بوده اند.
ناگفته نماند تا کنون قالی دوره سلجوقی در بین کشفیات هنرهای دستی و قالی پیدا نشده، ولی نقش قالی را می توان در دیگر آثار ایرانی به وضوح مشاهده کرد. آثاری از جمله مینیاتورها و دیگر آثار ها که از قرن ها پیش به جا مانده و امکان بافت قالی در قرن های گذشته محتمل تر می کند.
طبق یافته های محققان ادعای ترک بودن قالی های ایرانی رد شده و ثابت شده تمام کشفیات قالی در مناطق قفقاز و آسیای صغیر همه ایرانی بوده و ایرانی بودن این فرش ها بر همگان روشن است.